مؤلفه‌های وحدت اسلامی از دیدگاه قرآن کریم

مهمترین رکن و اصلی ترین حلقه ی اتصال میان مسلمانان و همه فرق اسلامی قرآن کریم است.چکیده:

پیام قرآن کریم چنین است که همانطور که همه انبیاء الهی در دعوت خود متحد بوده اند و همگی مردم را بسوی توحید و یگانگی خداوند دعوت می کرده اند، در دین اسلام نیز این وحدت به طور واضح به چشم می خورد و دارای مؤلفه هایی است. از جمله این مؤلفه ها می توان به: امر به اعتصام به ریسمان الهی و کنگره سالانه حج و نمایش اقتدار مسلمنان و کعبه به عنوان نقطه مرکزی وحدت اسلامی اشاره نمود. از منظر قرآن کریم عواملی هستند که باعث بروز اختلاف و تفرقه در امت اسلامی می شوند که عبارتند از بغی و ظلم و حسد و همچنین عدم توجه به حجتهای الهی. با تقویت و توجه بیشتر به نقاط مورد اتفاق در میان مسلمانان و پرهیز از عوامل اختلاف می توان به اتحاد دست یافت.   

کلید واژه: اتحاد – اختلاف – تفرقه
طرح مسأله:
افراد آگاه از شرایط حاکم بر جهان اسلام به خوبی می دانند که امروزه امت اسلامی بصورت امتها درآمده است و این درحالی است که قرآن کریم از امت اسلامی تعبیر به امت واحده می کند. «ان هذه امتکم امة واحده»[۱] امروزه هر امتی برای خود راه و رسمی دارد و به شیوه ی ویژه ای طی طریق می کند. نتیجه ی این چندگانگی و بروز امم گوناگون به جای امت واحد اسلامی آنست که زمام امور مسلمانان متأسفانه به دست کسانی افتاده که سیادت و بقای خود را در گروی دامن زدن به اختلافات می دانند و برای رسیدن به این منظور از هیچ تلاشی فروگذار نمی کنند. در این نکته که میان مسلمانان مانند پیروان سایر ادیان اختلافاتی وجود دارد شکی نیست. اما باید اذعان کرد که اغلب این اختلافات را دشمنان اسلام ایجاد کرده و دامن می زنند؛ علاوه بر این باید گفت که اختلافات موجود در میان مسلمانان اغلب اختلافات عقیدتی و کلامی است و بیشتر به دانشمندان اسلامی مربوط شده و مردم عادی از این نوع مسائل بی اطلاع هستند. از سوی دیگر نکاتی هم وجود دارد که محورهای مشترک میان مسلمانان شمرده می شوند و در حقیقت حلقه ی اتصال میان مسلمانان هستند؛ مهمترین رکن و اصلی ترین حلقه ی اتصال میان مسلمانان و همه فرق اسلامی قرآن کریم است. همه گروهها و ملل و نهل اسلامی به قرآن اعتقادی راسخ دارند و از آن به عنوان حبل المتین الهی یاد می کنند. در قرآن کریم، این نقطه ی مورد اتفاق همه ی مسلمانان، نکاتی پیرامون وحدت بیان شده است. امروزه یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی مسلمانان مسأله تفرقه و عدم توجه به مسأله وحدت است. در نوشتار حاضر سعی بر آن است که به این سؤال پاسخ داده شود که نگاه قرآن در خصوص مؤلفه های وحدت و بخصوص وحدت امت اسلامی چیست؟ و از آنجا که تعرف الأشیاء بأضدادها، به ناچار، نقطه ی مقابل وحدت یعنی عوامل تفرقه و اختلاف از منظر قرآن مورد بررسی قرار می گیرد و اینکه نگاه قرآن درخصوص اختلاف و تفرقه چیست؟

امید است که شناخت مؤلفه های وحدت از دیدگاه قرآن و تقویت آنها و همچنین عواملی که باعث ایجاد تفرقه می شوند و سعی در برطرف کردن آنها امت اسلامی را بسوی وحدت و یگانگی رهنمون شود.

وحدت ادیان الهی از دیدگاه قرآن کریم
مسأله ی یکی بودن ادیان الهی و وحدت کلمه ی میان انبیاء الهی از جمله مسایلی است که قرآن کریم بر آن تکیه دارد.

نویسندگان تاریخ ادیان و علمای دین شناسی بحثهای فراوانی را تحت عنوان «ادیان» مطرح می کنند و کتابهای فراوانی را نیز در این زمینه نوشته و می نویسند. برای نمونه می گویند: دین ابراهیم، دین یهیود، دین مسیح و یا دین اسلام و در همین راستا است که هر یک از پیامبران صاحب شریعت را آورنده ی یک دین می دانند. اصطلاح رایج میان مردم نیز همین است. اما جالب اینجاست که قرآن کریم در این خصوص طرز بیان ویژه ای دارد. در بینش قرآنی دین خدا یکی بیش نیست.[۲] و البته باید توجه داشت که در عین حال شریعت محمدی جامع ترین شرایعی است که از ناحیه خداوند نازل شده است.[۳]

قرآن کریم دین خدا از آدم تا خاتم را یک دین معرفی می کند و یک نام روی آن می گذارد و آن نام «سالام» است. «ان الدین عند الله الاسلام»[۴]

در بینش قرآنی
همه انبیاء الهی در هدایت بسوی خداوند واحد متحد بوده اند و شعار همه ی آنها نیز یکی بوده است و آن اینکه «لا اله الا الله» دعوت به اینکه خدایی جزمعبود یگانه وجود ندارد، میان همه ی ادیان الهی مشترک است زیرا دین و آیین حقیقی در پیشگاه خداوند همان اقرار به یگانگی او و تسلیم در برابر فرمان اوست.[۵]

سیوطی در الدر المنثور به نقل از جریر از قول قتاده چنین می نویسد:[۶]

الاسلام شهاده أن لا اله الا الله و الاقرار بما جاء به من عند الله و هو دین الله الذین شرع لنفسه و بعث به رسله و دل علیه اولیاء.

ترجمه: اسلام همان شهادت به یگانگی پروردگار است و اقرار نسبت به آن چیزی است که از جانب خداوند آمده و اسلام همان دینی است که خداوند برای خودش تشریع کرده است و به خاطر آن انبیاءش را برانگیخته و اولیائش بر آن دلالت دارند.

امیرالمومنین (ع) در کلمات قصار خود چنین می فرمایند که:[۷] می خواهم اسلام را آن چنان تفسیر کنم که هیچ کس آن را چنین تفسیر نکرده باشد و سپس مراحل شش گانه ای را برای اسلام مطرح می کنند که اولین آنها تسلیم است.

الاسلام هوالتسلیم.
ماحصل آنچه بیان شد اینکه از منظر قرآن کریم دین خدا از آدم تا خاتم یکی است و قرآن نام اسلام بر آن می گذارد. البته مقصود این نیست که در همه دوره ها دین خدا با این نام نامیده می شده است و با همین نام میان مردم معروف بوده است بلکه مقصود آنست که حقیقت دین از منظر قرآن کریم دارای ماهیت واحدی است که بهترین معرف آن واژه اسلام است.

اگرچه قرآن کریم ماهیت ادیان الهی را بصورت واحد مطرح می کند اما برخی از تفاوتها و اختلافات میان شریعتهای آسمانی دیده می شود، سؤال اینجاست که از منظر قرآن کریم سرمنشأ تفاوتهای بوجود آمده و اختلافات موجود در میان ادیان الهی کجاست؟ و علت این تفاوتها و اختلافات چیست؟سرمنشاءهمه اختلافات را می توان در دومساله یافت :

الف – تفاوت در سطح تعلیمات

به موازات تکامل بشریت تعلیمات پیامبران نیز تکامل یافته است و در سطح بالاتری عرضه شده است. به تعبیر دیگر بشر در مدرسه ی تعالیم انبیاء الهی مانند یک دانش آموز بوده که انبیاء او را از کلاس اول تا آخرین کلاس بالا برده اند. و در این کلاس برحسب نوع معلومات و سواد افراد تکالیف نیز متفاوت بوده است:

ابن عربی در تفسیر خود علت بروز اختلاف در شرایع الهی را چنین بیان می کند:[۸]

اختلاف در بین شرایع الهی بیشتر اختلاف در فروع دین بوده است یعنی در احکامی مانند طاعات و عبادات و معاملات.

ب – مقتضیات زمان

از آنجا که پیامبران در مکانها و زمانهای گوناگونی ظهور کرده اند برخی از روشهای آنان نیز بواسطه تغییر مقتضیات زمان است و خصوصیات محیط و ویژگی های مردم که مخاطب دعوت بوده اند نیز متفاوت بوده است. اختلاف در تعالیم انبیاء از این جهت، شبیه اختلاف برنامه هایی است که در یک کشور هرچند وقت یکبار به مورد اجرا گذاشته می شود و این در حالی است که همه ی آنها از قانون اساسی الهام می گیرند.از آنجا که شکل اجرایی یک اصل در شرایط گوناگون متفاوت می شود لذا بسیاری از اختلافات در روش انبیاء الهی ناشی از نوع تفاوت در شکل اجرا بوده است نه در روح قانون. برای مثال یکی از اصول تعالیم انبیاء الهی دعوت به توحید و یگانه پرستی است اما روش انبیاء الهی در پیاده کردن این اصل به واسطه تغییر شرایط متفاوت بوده است. این است که رسالتها مختلف و احیانا متضاد جلوه می کنند. در زمان یکی از انبیاء الهی جنگ می شود و در زمان دیگری شرایط صلح بوجود می آید، یک پیامبر محبت است و دیگری پیامبر صلابت. بدیهی است که با همه تضادی که میان اینگونه رسالتها از نظر روش هست از نظر هدف و روح کلی حاکم بر این رسالتها تضاد و اختلافی نیست. هدف یکی است و آنهم بازگشت به تعادل و قرار گرفتن در جاده اصیل فطرت است.

علاوه بر وحدت کلمه و تعالیم ادیان الهی که در قرآن کریم بارها و بارها برآن تأکید شده است آیات دیگری نیز در قرآن کریم وجوددارد که به صراحت در آن ها به مسأله وحدت اشاره شده وحتی در برخی موارد نسبت به وحدت در آن آیات امری مستقیم نیز به چشم می خورد. در ادامه به بررسی و توضیح در مورد این موارد می پردازیم:

۱- اعتصام به ریسمان الهی

در آیه یکصد و سوم از سوره آل عمران آمده است که: "واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا" همگی به ریسمان الهی چنگ زده و پراکنده نشوید.سؤال اینجاست که دراین آیه ی مبارکه منظور از حبل الله چیست؟ در این خصوص مفسران احتمالات گوناگونی را ذکر کرده اند برخی از اسلام به عنوان حبل الله یاد کرده اند.[۹] و گروهی دیگر قرآن کریم را حبل الله می دانند[۱۰] و عده ای هم از ائمه اطهار (ع) به عنوان حبل الله یاد کرده اند.[۱۱]

شایسته به نظر می رسد که حبل الله را به همه ی موارد ذکر شده حمل کنیم. مؤید این مطلب روایتی است که ابوسعید خدری از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده که فرمود: «ایها الناس انی قد ترکت فیکم حبلین ان أخذتم بهما لن تضلوا ابداً...»[۱۲]

علاوه بر این حدیث شریف نبوی حدیث ثقلین نیز میان مسلمانان به تواتر نقل شده است .لازم به ذکر است که پیرامون حدیث شریف ثقلین و حجیت سند آن و اختلافات موجود در نقل کلمات آن مطالب بسیاری وجود دارد که البته از حوصله ی بحث خارج است. اما آنچه مورد تأیید همگان است اینکه پیامبر اکرم (ص) فرمودند: ای مردم من شما را ترک می کنم و شما در کنار حوض کوثر برمن وارد می شوید. در میان شما دو ثقل گرانبها (دو حبل الهی) را به یادگار می گذارم و تا زمانی که به این دو متمسک شوید هرگز گمراه نخواهید شد. و بنابر نقل تاریخ یعقوبی در پاسخ به اینکه منظور از این دو ثقل چیست حضرت فرمودند: ثقل اکبر کتاب خداو دیگری عترت من و اهل بیت من است.[۱۳]

برطبق امر مستقیم قرآن کریم و با توجه به آنچه بیان گردیدهمه ی مسلمانان موظف اند که به قرآن و عترت دو اصل اساسی و دو حبل الهی تمسک جویند و هرگز از پیرامون این دو متفرق نشوند چرا که تفرقه به معنای ضلالت و گمراهی از هدایت است.[۱۴] به همین جهت است که در ادامه ی آیه مذکور به شدت از تفرقه نهی شده است: «و لا تفرقوا» [۱۵]

به نظر می رسد که این امر به وحدت و اتحاد و بدنبال آن نهی از تفرقه و اختلاف،نکته ای است که قرآن کریم به آن توجه ویژه ای دارد و دلیل این توجه بسیار آنست که اتحاد در بقای امت ها و ملتهانقش تعیین کننده و مهمی دارد . برای روشن شدن نقش اتحاد در یک ملت می توان آن را به قدرت عظیمی تشبیه کرد که به هنگام به هم پیوستن قطرات ناچیز باران بوجود می آید که هیچ چیز و هیچ کس توان مقابله با آن را ندارد. حتی سدهای عظیمی که با پیشرفته ترین تکنولوژی ها ساخته می شود گاه توان ایستادگی در برابر سیل های عظیم را ندارند. سیل خروشان انسانی نیز چنین است. هرگاه که انسانها با هم متحد شوند و حرکتی را به راه اندازند هیچ چیز و هیچ کس را توان مقابله با آن نیست. در دنیای امروز امت اسلامی بیش از هرچیز به سیل خروشانی نیاز دارد که از پیوستن یک یک مسلمانان به هم بوجود آید تا پرچم اقتدار در جهان را بدست گیرند.

سرچشمه اختلافات مذهبی
ذکر این نکته لازم به نظر می رسد که با توجه به آیه ۱۹ سوره آل عمران می توان سرچشمه اختلافات مذهبی را شناخت و از آن پرهیز کرد تا بتوان زودتر سیل خروشان امت اسلامی را به راه انداخت. برخلاف باور رایج و تفکر عمومی سرچشمه ی اختلافات جهل و بی خبری نیست -اگرچه نمی توان از نقش جهل غافل شد- امامطابق بینش قرآنی بیشتر اختلافات به خاطر بغی و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهای شخصی است. اگر مردم مخصوصاً طبقه دانشمند تعصب و کینه توزی و تنگ نظری ها و منافع فردی و تجاوز از حدود و حقوق خود را کنار بگذارند و با واقع بینی و روح عدالتخواهی احکام خدا را بررسی نمایند جاده حق بسیار روشن خواهد بود و اختلافات به سرعت حل می شود.[۱۶]

۲- کنگره سالانه حج و نمایش اتحاد مسلمین

حج عظیم ترین نمایش سیاسی و اجتماعی مسلمین: نمونه ای بارز از اتحاد مسلمانان است که قرآن بر آن تأکید دارد. حج در تاریخ اسلام به عنوان یک پایگاه مهم و اساسی مطرح است. مسأله فتح مکه و صلح حدیبیه ریشه در حج دارد. غدیرخم این اجتماع تفرقه برانداز تاریخ – اگر به آن توجه شود – در بازگشت از اعمال حج بوده است.باید توجه داشت که موسم حج مبدأ قیام خونین کربلا است.

چشم انداز و افق بلند پیش روی امت اسلامی آنست که اسلام نه تنها به عنوان یک مذهب در جهان بلکه به عنوان یک ملت با قدرتی شگرف در دنیا مطرح گردد. این قدرت هنگامی به تکامل می رسد که اجزای آن با هم متحد باشند.

از آنجا که بنای اسلام بر بقای امت اسلامی است نه بر فنا و نابودی آن، حج به عنوان فریضه ای واجب -در صورت استطاعت- بصورت همه ساله مطرح شده است. حج در آیین اسلام به عنوان فریضه ای واجب مطرح شده تا همه ساله درخت بقای با اتحاد مسلمانان آبیاری شود. همه مسلمانان در حج با انجام اعمالی واحد سعی در به نمایش گذاشتن اسلامی واحد دارند و به راستی که اسلام چه نیک اندیشه ای را برای ایجاد و پس از آن تحکیم اتحاد میان مسلمانان و البته نمایش جهانی آن تدبیر کرده است.

«و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلاً»[۱۷]

امام خمینی (ره) می فرمایند: آنچه بر اجتماع مسلمین در حج واجب است دعوت قبائل وجوامع اسلامی به وحدت کلمه و دور کردن اختلافات از میان مسلمین است.[۱۸]

۳- کعبه نقطه تمرکز وحدت

مسلمانان پروانه وار کعبه را طواف می کنند؛ طواف بر گرد این نقطه مرکزی وحدت اسلامی را از حجرالاسود آغاز کرده و به دریای خروشانی می پیوندند که مرکز و کانون توجه همه مسلمانان است. بالاتر از طواف دائمی و پیوسته ی مسلمانان به دورکعبه در شهر مکه، همگی ایشان در هر جای این کره خاکی که باشند رو به سوی کعبه این قبله ی مشترک نماز می خوانند. یکی دیگر از نقاط مشترک و وحدت آفرینی که قرآن کریم به آن اشاره دارد.

«إن اول بیت وضع للناس الذی ببکه مبارکه هدی و رحمه للمؤمنین»[۱۹]

شایان ذکر است که در میان امت اسلامی نقاط مشترک بسیاری وجود دارد که اتکاء و تمسک به آنها می تواند وحدت آفرین باشد و امت اسلامی را به امتی یکپارچه تبدیل کند.برای بهره بردن از این نقاط مشترک لازم است این نکته نیز بررسی شود که از منظر قرآن کریم چه عواملی باعث بروز اختلاف در امت اسلامی شود؟ شناخت این عوامل و تلاش برای برطرف کردن آنها خود راهی مهم برای دستیابی به وحدت اسلامی است.

« بغی و ظلم مهمترین عامل ایجاد تفرقه»
در نگاه و بینش قرآن کریم مهمترین عامل در مسیر ایجاد تفرقه در میان مردم بغی و ظلم است «و ما تفرقوا الا من بعد ماجاءهم بغیاً بینهم»[۲۰]

با توجه به این آیه از قرآن کریم بدست می آید که مردمی که شریعت برای ایشان تشریع شده بوده از شریعت خود متفرق نمی شوند و در آن دچار اختلاف نمی شوند و وحدت کلمه خود را از دست نمی دهند مگر زمانی که برخلاف آگاهی و علمی که داشته اند به دلیل ظلم و حسدی که بین خودشان معمول کرده اند عمل کنند.[۲۱] آغاز کنندگان اختلاف و مؤسسین تفرقه در عین علم و آگاهی، باب اختلاف را باز می کنند. سرمنشأ و سرآغاز همه این اختلافات ظلم و ستمی است که آنها برای رسیدن به خواسته های خود انجام می دهند و در قرون بعدی دیگران نیز به دنبال این بدعت ساخته شده می روند و به جای آنکه در مسیر وحدت گام بردارند، در راه باطل و تفرقه روز به روز پیش می روند. لذا برای دستیابی به وحدت اسلامی لازم است که از هر گونه بغی و ظلم و حسد پرهیز شود.

همیشه در طول تاریخ چنین بوده است که دنیا پرستان ستمگر و حسودان کینه توز در برابر آیین یکپارچه ادیان الهی قیام کردند و هر گروهی را به سویی راهنمایی کرده اند که پایه های ریاست خود را تقویت کنند و منافع دنیوی خود را تأمین نمایند و حسادتها وعداوتهای خود را با مومنان راستین و مکتب انبیاء آشکار سازند.

«عدم توجه به حجت های الهی عاملی مهم در ایجادتفرقه»

در بینش قرآنی خداوند تبارک و تعالی برای هدایت مردم دلایل روشن و حجتهای الهی را بسوی مردم می فرستد و به اصطلاح حجت را برایشان تمام می کند؛ با این وجود اگر امتی نسبت به حجت های الهی بی تفاوت باشند و به اوامر و نواهی آنها از خود بی تفاوتی نشان دهند و در نتیجه به رأی خود عمل کنند دچار تفرقه شده و به ضلالت و گمراهی می افتند و البته از برکات وحدت در یک امت واحده بی بهره خواهند بود.

قرآن کریم در این خصوص در آیه ۱۰۵ سوره آل عمران می فرماید:

«و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البینات»

علامه طباطبایی (ره) ذیل آیه فوق چنین توضیح می دهند که[۲۲] در این آیه مراد از اختلاف، تفرقه در عقاید است و مراد از تفرقه، اختلاف و دوری از حیث بدنها است. و دلیل مقدم داشته شدن تفرق بر اختلاف آنست که تفرقه وجدایی بدنها از یکدیگر مقدمه ی جدایی عقاید است. چون وقتی یک قوم به هم نزدیک و مجتمع باشند عقایدشان به یکدیگر متصل و در آخر از راه تماس و تأثیر متقابل متحد می شوند و در اینصورت اختلاف عقیدتی در میان آنها رسوخ نمی کند و برعکس وقتی افراد از یکدیگر جدا و بریده باشند همین اختلاف و جدایی بدنها باعث اختلاف مشربها و مسلکها می شود و به تدریج هرچندنفر دارای یک فکر و یک رأی می شوند و تفرقه و جدایی باطنی هم پیدا می کنند و درنتیجه امت واحده اسلامی بصورت امتهای متفرق و گوناگون درمی آید.

نتیجه: در نگاه قرآن کریم علاوه بر مشترکات موجود میان ادیان الهی، دین اسلام نیز دارای نقاطی است که از آنها می توان به عنوان مولفه های وحدت آفرین نام برد. توجه ویژه به این مولفه های وحدت آفرین امت اسلامی را بسوی رشد و هدایت رهنمون خواهد شد. و از طرفی دیگر در نگاه قرآن کریم عواملی ذکر شده اند که این عوامل در ایجاد تفرقه و اختلاف سهم بسزایی دارند شناخت این عوامل نیز امت اسلامی را از خطر تفرقه و اختلاف بدور می دارد.

وآخر دعوانا ان الحمد لله رب لعالمین 

منابع:
۱- قرآن کریم
۲- نهج البلاغه
۳- تفسیر المیزان/ سید محمدحسین طباطبایی/ دفتر انتشارات جامعه مدرسین / قم/ ۱۴۱۷
۴- تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی/ دارالکتب الاسلامیه/ تهران/ ۱۳۷۴
۵- الدرالمنثور فی تفسیر المأثور/ جلال الدین سیوطی/ کتابخانه آیت الله مرعشی/ قم/ ۱۴۰۴
۶- تفسیر ابن عربی/ابوعبدالله محیی لدین ابن عربی /داراحیاءالتراث العربی /بیروت /۱۴۲۲ق
۷- مفاتیح الغیب/فخرالدین رازی /داراحیاءالتراث العربی /بیروت /۱۴۲۰ق
۸- الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل /محمود زمخشری /دارالکتب العربی /بیروت /۱۴۰۷ق
۹- تفسیر صافی/ ملامحسن فیض کاشانی/ الصدر/ تهران/ ۱۴۱۵
۱۰- مجمع البیانفی تفسیر القران /فضل بن حسن طبرسی /انتشارات ناصر خسرو /تهران /۱۳۷۲ق
۱۱- تاریخ یعقوبی/ یعقوبی/ دارصار بیروت/ لبنان/ ۱۴۰۲
۱۲- صحیفه نور/ امام خمینی/ مرکز نشر آثار امام خمینی
---------------------------------------------------------------------------- [۱] - سوره مومنون / آیه ۵۲
[۲] - تفسیرالمیزان ج ۲۰ ص ۵۷۶
[۳] - همان ج ۱۸ ص ۳۷
[۴] - آل عمران/ ۱۹
[۵] - تفسیر نمونه - ج ۲ - ص ۴۴۷
[۶] - الدر المنثور فی تفسیر المأثور - ج ۲ - ص ۱۲
[۷] - نهج البلاغه - کلمات قصار - شماره ۱۲۵
[۸] - تفسیر ابن عربی، ج ۲، ص ۲۲۹
[۹] - الکشاف، ج ۱، ص ۳۹۵
[۱۰] - ابن مسعود به نقل از پیامبر اکرم (ص)، مفاتیح الغیب، ج ۸، ص ۳۱۱
[۱۱] - عیاشی از امام باقر (ع، تقسیر صافی، ج ۱، ص ۳۶۵
[۱۲] - ترجمه مجمع البیان، ج ۴، ص ۱۸۹
[۱۳] - تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۱۲
[۱۴] - ترجمه المیزان، ج ۳، ص ۵۷۲
[۱۵] - آل عمران/۱۰۳
[۱۶] - تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۴۷۴
[۱۷] - سوره / آیه
[۱۸] - امام خمینی (ره)، ۷ ذیقعده ۱۳۹۹ هجری قمری
[۱۹] - آل عمران / آیه ۹۶
[۲۰] - سوره شوری/ آیه ۱۴
[۲۱] - المیزان، ج ۱۱، ص ۴۳
[۲۲] - ترجمه المیزان، ج ۳، ص ۵۷۹